کارگاه آموزشی مسئولیت اجتماعی بنگاه های اقتصادی

بنیاد خیریه آلا(وابسته به گروه انتخاب-صاحب برند اسنوا)، چند سالی است توجه ویژه ای به توانمندسازی فعالین اجتماعی و سازمان های مردم نهاد و نیز ترویج امور اجتماعی و خیریه در میان اقشار مختلف اجتماعی کرده است. با توجه به شناختی هم که از نزدیک از دست اندرکاران این مجموعه دارم، نیت و دغدغه راستین اجتماعی دارند و توانسته اند اعتماد خوبی نیز در میان سازمان های مردم نهاد جلب نمایند. قبلا درباره ارتباط مان با این جمع نوشته بودم.

در راستای این همکاری، این بنیاد قرار است در 30 آبان ماه، همایشی یک روزه با موضوعی متفاوت، یعنی «کارآفرینان خیّر، خیّرین کارآفرین» و با هدف بررسی نسبت نیکوکاری و کارآفرینی برگزار نماید. من هم در بعدازظهر این همایش، کارگاهی آموزشی با موضوع «مسئولیت اجتماعی بنگاه های اقتصادی» به مدت 4 ساعت خواهم داشت. شرکت در بخش صبح همایش، رایگان است و شرکت در کارگاه های بعدازظهر، نیازمند پرداخت هزینه ای اندک از جهت اطمینان حضور شرکت کنندگان. اگر علاقه مند به این مباحث هستید و فرصت دارید، پیشنهاد می کنم در این همایش و نیز کارگاه های جنبی آن حضور پیدا کنید. در یکی دیگر از کارگاه ها، همکاران ما در پژوهشکده به موضوع «نوآوری اجتماعی» خواهند پرداخت.

برگزاری کارگاه آموزشی گزارش دهی پایداری برای شرکت میدکو

چهارشنبه 19 مهر، در کرمان یک دوره آموزشی برای هولدینگ میدکو داشتم. در این کارگاه یک روزه، پرسنل مرتبط با حوزه مسئولیت اجتماعی از تمامی شرکت های تابعه میدکو از شهرهای مختلف حضور داشتند و سعی کردیم راجع به گزارش دهی پایداری یا همان گزارش دهی مسئولیت اجتماعی ضمن مرور مفاهیم و مبانی، تمرین های عملی نیز انجام دهیم. شرکت میدکو اخیرا دستورالعملی برای تهیه گزارش مسئولیت اجتماعی برای شرکت های تابعه خود تنظیم نموده است که این کارگاه در راستای توانمند سازی و آماده سازی پرسنل شرکت جهت تهیه گزارش های مسئولیت اجتماعی خود برگزار شد.

در فضای کشورمان که بسیاری شرکت ها از فضای گزارش دهی مسئولیت اجتماعی دور هستند، باید این اقدام میدکو را به فال نیک گرفت و با تمام کاستی هایی که حتما در ابتدای راه وجود دارد، امیدوار بود که بتواند به توجه بیشتر به شاخص های مسئولیت اجتماعی سازمانی در شرکت های حوزه معادن و فلزات یاری برساند.

یکی از نکاتی که از خلال تمرین ها و بحث های گروهی در این کارگاه توجهم را جلب کرد، احساس نیاز به حضور تخصص هایی جدید در سازمان های ایرانی است. تخصص هایی که فراتر از بحث های فنی و مهندسی و مدیریتی، می توانند نسبت به مسائل اجتماعی و ارتباط با جامعه درک مناسبی داشته باشند. در شرکت های ما در چند دهه اخیر در حوزه توسعه دانش مهندسی و مدیریتی تلاشها و تمرکز خوبی صورت گرفته است؛ اما همان طور که بسیاری از متخصصان حوزه مسئولیت اجتماعی و شرکت های بزرگ در دنیا به این نتیجه رسیده اند، وقت آن شده است که پای متخصصانی از حوزه های دیگر علوم انسانی نظیر جامعه شناسی، تسهیل گری، و فعالین اجتماعی را به سازمان ها باز نمود. سازمان هایی که قصد قدم گذاشتن جدی در مسیر مسئولیت اجتماعی و یا توسعه پایدار را دارند، باید توانمندی های مرتبط با درک و برقراری ارتباط موثر اجتماعی را به سازمان خود اضافه کنند. این مهم، بخشی اش از طریق توانمند سازی و آموزش عمومی بدنه فعلی سازمان فراهم خواهد شد و بخشی از آن نیز از طریق جذب متخصصین بین رشته ای و غیرمهندسی!

برای شرکت میدکو در مسیری که در پیش گرفته اند، آرزوی موفقیت می کنم. میدکو از معدود شرکت های ایرانی است که کمیته ویژه مسئولیت اجتماعی دارد و سعی دارد در این مسیر طرحی نو در بیاندازد. مسیری که البته با توجه به چالش های ویژه حوزه معادن و فلزات، مسیر دشوار و حساسی نیز هست و باید پیگیرانه و متمرکز و متعهد آن را طی نمود.

توضیح عکس: تیم های کلاسی در حال انجام تمرین شناسایی موضوعات اساسی پایداری

رونمایی از پورتال مسئولیت اجتماعی سازمانی شهر تهران

دوشنبه بیستم شهریور ماه، طی مراسمی کوچک ولی با حضور شخصیت هایی مهم از شورای شهر تهران، واحد مسئولیت اجتماعی بنگاه های اقتصادی، فعالین اجتماعی و تنی چند از اساتید دانشگاهی و نیز چهره هایی نظیر مشاور اجتماعی وزیر نفت، از پورتال مسئولیت اجتماعی سازمانی شهرداری تهران رونمایی شد.

آدرس این پورتال، csr.tehran.ir است و قرار است مرجعی برای اطلاع رسانی و امور ترویجی در ارتباط با حوزه مسئولیت اجتماعی در شهر تهران و با تمرکز بر فعالیت های شهرداری تهران باشد. با دوستان مان در سازمان خدمات اجتماعی شهر تهران که مسئولیت این فعالیت ها را بر عهده دارند در ارتباط بودیم و سعی کردیم علی رغم وقت کم، شروع فعالیت این سامانه را کلید بزنیم. شهرداری تهران با بدنه بزرگی که دارد و نیز با شبکه بزرگتری از پیمانکاران در دور و بر خود، می تواند بسیار در مقوله مسئولیت اجتماعی سازمانی، کار برای خود تعریف کند و شاخص های عملکردی خود را در این حوزه بالا ببرد. امیدوارم این سامانه، پیوسته در مسیر ارتقا قدم بردارد و بتواند به چشم انداز خود یعنی مرجع مسئولیت اجتماعی سازمانی در شهر تهران تبدیل شود.

شرکت در برنامه تلویزیونی «حال خوب»

دوشنبه هفته گذشته(20شهریور) در برنامه تلویزیونی «حال خوب» در شبکه سلامت شرکت کردم و به همراه خانم ها قنبری(سازمان مدیریت صنعتی) و نصیری(سازمان خدمات اجتماعی شهر تهران) در یک گفتگوی زنده یک ساعته به بحث راجع به مسئولیت اجتماعی سازمانی پرداختیم. این برنامه مقارن شده بود با روز رونمایی از پرتال مسئولیت اجتماعی سازمانی شهر تهران و به همین خاطر بخشی از صحبت ها به مباحث سیاست گذاری و ترویجی در این حوزه اختصاص پیدا کرد. اگر علاقه مند بودید که این گفتگو را ببینید، می توانید از این لینک یا این لینک این کار را انجام دهید.

در برنامه سعی کردم تاکیدم بر این باشد که مسیر مسئولیت اجتماعی سازمانی، مسیری پر چالش است و نباید انتظار گل و بلبل از آن داشت. باید با احتیاط قدم برداشت و مراقب سوء استفاده ها و تجاری سازی ها و اقدامات تبلیغاتی هم بود. در برنامه گفتم مهمترین شاخص ما برای موفقیت برنامه های مسئولیت اجتماعی سازمانی، این است که به زبان خودمانی، «ته این داستان، برای مردم و جامعه چه می ماند» یا به عبارت دیگر، همان چیزی که از آن به عنوان social impact یاد می کنیم. همچنین از کشور ژاپن و یک کارخانه آلمینیوم سازی مثالی زدم تا تاکید کنم که اگر همراهی جامعه مدنی، سازمانهای مردم نهاد و دولت ها نباشد، حتی در کشوری شرقی و دارای حسن شهرت مثل ژاپن هم ممکن است بنگاه های اقتصادی، منافع جامعه را قربانی سودجویی های خود کنند.

برگزاری مدرسه توسعه پایدار در نیمه دوم سال جاری

یکی از اتفاقات خوبی که ان شا الله به زودی خبر دقیق اش را بتوانم در اینجا منتشر کنم، برگزاری اولین مدرسه توسعه پایدار در نیمه دوم سال جاری است. ابتدا برنامه این بود که مدرسه زمستانیِ توسعه پایدار باشد؛ اما یکی از سازمان های حامی، متقاضی شده که مدرسه را زودتر برگزار کنیم و لذا ممکن است در فصل پاییز شاهد برگزار این دوره باشیم که در نوع خود در ایران منحصربفرد است و اولین بار است با این تنوع و جامعیت درباره توسعه پایدار برگزار می شود. دوره ، طوری طراحی شده که توسعه پایدار را در سه سطح یعنی دولتی، بخش خصوصی و بخش مردمی-سازمانهای مردم نهاد واکاوی می کند و از نظر ناب بودن و داشتن رویکرد بومی هم برای مخاطبان جذاب خواهد بود.

پژوهشکده سیاست گذاری دانشگاه صنعتی شریف و مرکز توسعه پایدار «بهارباد»، میزبان و مجری این دوره خواهند بود. درباره «مرکز توسعه پایدار بهارباد»، بعدا بیشتر خواهم نوشت. ان شا الله بماند در هنگام رونمایی رسمی از این آرزوی دیرین؛ آرزویی که نامش هم توسعه پایداری است؛ آن هم به سبک ایرانی، و امیدبخش:)

پرواز فرست کلاس و کار در حوزه مسئولیت اجتماعی؟!

من عمیقا بر این باور هستم که کار در حوزه مسئولیت اجتماعی سازمانی، توسعه پایدار، محرومیت زدایی و هر حوزه اجتماعی دیگر، باید نه فقط در هدف، بلکه در وسیله و مسیر هم رنگ و بوی اجتماعی داشته باشد. ریخت و پاش، اسراف، تجمل گرایی، رفاه زدگی، اقامت و حمل و نقل گران قیمت و امثالهم سنخیتی با کار اجتماعی ندارد و ناقض اهداف خود هستند. 

کسی که در این حوزه ها کار می کند، نباید فراموش کند که مسئولیت اجتماعی یا کارآفرینی اجتماعی یا ...، صرفا یک تکنیک نیست که بشود به کسی یاد داد! بلکه یک رفتار برخاسته از منش و نگرش است. همین منش و نگرش است که مشکل دار بوده و سبب پدید آمدن چنین مسائلی برای دنیا در حوزه توسعه پایدار شده است. و حال هم اگر بخواهیم تغییری در جهت گسترش عدالت اجتماعی، بازتوزیع ثروت، و به طور کلی کمک به حل مسائل بکنیم، نمی توان با آن منش و نگرش اشرافی گرایانه و رفاه زده کاری نداشت و صرفا دنبال تکنیک و روش رفت!

در همین راستا متاسفانه باید گفت اغلب کسان و سازمان هایی که در چه در داخل و چه در خارج از کشور در حوزه های مرتبط با CSR، توسعه پایدار و کارآفرینی اجتماعی کار می کنند، بخشی یا تمام این حفیقت را نادیده می گیرند. 

چندی پیش مطلع شدم که موسسه GRI که مهمترین مرجع بین المللی در چارچوب نویسی برای گزارش های مسئولیت اجتماعی سازمان هاست، در یکی دوباری که برای سخنرانی در ایران، نماینده اعزام کرده است شرط کرده که حتما باید بلیط بیزینس کلاس(که قیمتش 2 تا 4 برابر بلیط های عادیست) باید برای نمایندگانش تهیه شود. این به کنار، یکی دیگر از مدرسان بین المللی حوزه مسئولیت اجتماعی چندی پیش برای یکی از سازمان های همکار، پیشنهاد قیمت برای برگزاری یک کارگاه آموزشی داده است و ایشان علاوه بر تقاضای بلیط بیزینس کلاس، برای روزی که در پرواز رفت و برگشت هستند هم هر روز، 10 هزار یورو تقاضای دستمزد کرده اند(علاوه بر دستمزد عادی کلاس!). یعنی در راه بودن ایشان، هر روز 40 میلیون تومان آب می خورد!؟

چندی قبل تر از یکی از کارمندان شهرستانی یکی از بانک های خصوصی داعیه دار مذهبی شنیدم که مدیرعامل شان برای تمام استان ها لکسوس خریداری کرده و هر بار که ایشان برای سفر کاری به استانی سر می زنند نباید غیر از آن لکسوس به استقبال ایشان بیاید.

من موارد مشابه زیادی از دستمزدها و تقاضاهای رفاهی «غیر اجتماعی» مشاوران بین المللی و داخلی در همین حوزه های مرتبط با مسئولیت اجتماعی و فقرزدایی و امثالهم شنیده ام و به همین چند مثال بسنده می کنم.

البته شاید کسانی پیدا شوند که الان بگویند خب این ها باید کلاس کاریشان حفظ شود و فلان و بهمان.

ولی آقا جان، خودمانی بگویم! با این منش ها و روش ها، تنوری برای جامعه ای که می خواهد از مواهب مسئولیت اجتماعی بهره مند شود، گرم نمی شود! تکبر، تجمل و اشرافی گری، با کار اجتماعی راستین جور در نمی آید.

به همین خاطر هم هست که من تاکید دارم در مسیر توسعه پایدار و مسئولیت اجتماعی سازمانی باید نگاهی درون زا و «ایرانی-اسلامی» داشته باشیم. از مسیر غیراجتماعی نمی شود به هدف اجتماعی دست یافت!

مشاوره برند اجتماعی برای یک بانک اجتماعی

چندی است که در حال انجام مشاوره برند اجتماعی برای یک بانک اجتماعی خوب کشورمان هستم. این بانک خوب و خوشنام، علی رغم باطن و سیرت خوب و عمیقا اجتماعی که دارد، اما ویترین و نمود این وجهه های خوب فعالیتی اش خیلی برای مشتریان و مردم هویدا نیست. کار این مشاوره، فراتر از بحث مسئولیت اجتماعی است و تلاش دارم که با کمک کارشناسان و مدیریت مربوطه در این بانک، بتوانیم در یک فرآیند مشارکتی، درگاه های ارتباطی این مجموعه را با رویکردهای اجتماعی که دارد، سازگار و همراستا کنیم. به دلیل معذوریاتی، فعلا از جزئیات این موضوع نمی توانم بیشتر صحبت کنم؛ اما می خواستم با نوشتن این یادداشت خوشحالی خودم را از وجود چنین مجموعه های مثبت اندیشی در کشور ابراز کنم و به خودمان یادآوری کنم که در این زمانه و فضای کسب و کاری که موارد بداخلاقی و منفعت طلبی بسیار رسانه ای می شود، اما هستند مجموعه هایی که تعهد عمیقی به اثرگذاری اجتماعی دارند و واقعا می خواهند جامعه ای بهتر و فردای بهتری رقم بزنند.

من به طور شخصی، خیلی سخت، کار مشاوره مسئولیت اجتماعی با برند اجتماعی برای مجموعه های خصوصی قبول می کنم؛ مگر اینکه اعتماد کافی به نیات و اهداف آنها در پرداختن به مسائل اجتماعی داشته باشم. چرا که معتقدم نباید یک ویترین زیبا با رنگ و بوی ارزشی و اجتماعی پوششی شود برای فعالیت های صرفا اقتصادی و منفعت طلبانه. کاری که متاسفانه خیلی از مشاوران این حوزه در حال انجام آن هستند و بایستی گفت که متاسفانه در حال بزک کردن سازمان هایی هستند که جز بازاریابی و منفعت اقتصادی سهام داران شان، دغدغه پررنگ دیگری ندارند. به نظر من یک مشاور حوزه مسئولیت اجتماعی و برند اجتماعی باید بسیار حساس باشد و وسواس گونه به انتخاب سازمان های مخاطب خود دست بزند؛ چرا که حوزه اجتماعی، حوزه ای است تعهد آور و مسئولیت آور. و یک مشاور در درجه اول بایستی مسئولانه قدم بردارد و بداند که در حال بزرگ کردن و نام آور کردن چه مجموعه ای و با چه نیتی و با چه وسیله ای است.

خوشحالم که در حال حاضر با چنین مجموعه ای کار مشاوره ای می کنم. ان شا الله در ادامه کار و با مجوز کارفرما، بتوانم بیشتر درباره این تجربه بنویسم.

ترجمه کتاب بانکداری اجتماعی

چند وقتی است که با برخی از همکاران در پژوهشکده سیاست گذاری دانشگاه شریف شروع به ترجمه کتابی مهم در حوزه بانکداری اجتماعی کرده ایم. عنوان لاتین این کتاب هست:

Social Banks and the Future of Sustainable Finance

کتاب «بانک های اجتماعی و آینده بانکداری پایدار» توسط یکی از محققان شناخته شده این حوزه یعنی آقای اولاف وبر در سال 2011 نگارش شده است و سعی کرده اند این مفهوم جدید در صنعت بانکداری و نیز در حوزه مسئولیت اجتماعی بانکها را تبیین کنند و در این راه از مثالهای متعدد از بانک های اجتماعی در شرق و غرب عالم بهره گرفته اند. خواننده این کتاب می تواند با مطالعه آن، دید کلی و کافی جهت آشنایی با این حوزه و نیز چالش های آینده آن کسب کند. حامی مالی انتشار این کتاب، بانک قرض الحسنه رسالت است که خود نمونه یکی از بانک های اجتماعی مطرح در خاورمیانه است. بانک های اجتماعی، بانک هایی ارزش محور هستند که به دنبال اثرگذاری مثبت اجتماعی و محیط زیستی در راستای توسعه پایدار هستند و در بهترین حالت، ماموریت شان اساسا یک ماموریت اجتماعی است و لذا دامنه فعالیت آنها فراتر از حوزه مسئولیت اجتماعی به شکل مرسوم آن می رود.

توضیح را به همین مقدار بسنده می کنم و امیدواریم که تابستان 96 بتوانیم شاهد عرضه این کتاب به بازار باشیم.

همایش مسئولیت اجتماعی صنایع غذایی

نخستین همایش مسئولیت اجتماعی صنایع غذایی در حوزه سلامت، 24 تا 26 بهمن سال جاری در سالن حجاب برگزار می شود. من به نمایندگی از پژوهشکده سیاست گذاری دانشگاه صنعتی شریف، و در کنار سایر همراهان و نمایندگان بخش خصوصی، دستگاه های نظارتی- سیاست گذار و سازمانهای مردم نهاد، عضوی از شورای سیاست گذاری این رویداد هستم.

مسئله سلامت در محصولات غذایی، یکی از چالش های جدی حوزه مسئولیت اجتماعی است و ضرورت همگرایی و تشکیل اجتماعات این چنینی جهت ارتقای شاخص های عملکردی در این حوزه، بسیار احساس می شود.

جهت اطلاع بیشتر از این رویداد و برنامه های جنبی آن شامل سخنرانی ها و پنل ها و شرایط حضور می توانید به وبسایت آن مراجعه کنید:

www.csrfh.ir

دانشگاه ها و کمک به حوزه مسئولیت اجتماعی

دیروز یکی از اساتید دانشکده، در قالب یک ایمیل مشورتی، از من چند سوال پرسیده بودند که مناسب دیدم برخی از سوالات و پاسخشان را در اینجا هم منتشر کنم. بدون هیچ توضیح اضافه ای، خدمت تان تقدیم می شود:

*متخصصان، نهادهای علمی و دانشگاه‌ها چگونه می توانند در نهادینه کردن مفهوم مسئولیت اجتماعی در کنار سازمان‌های مردم نهاد و بنگاه‌های اقتصادی قرار گیرند؟

در پاسخ به این سوال، من موضوع «متخصصان» را از دانشگاه ها و مراکز علمی جدا می کنم. متخصصان می توانند به عنوان مشاور مدیریت و با استفاده از متودولوژی ها و ابزارهای توسعه یافته در این حوزه، مستقیما با سازمان ها کار عملی کنند تا کمک کنند که چرخه بهبود CSR در سازمانها، به جلو حرکت کند.

اما در مورد مراکز علمی و دانشگاهی، موارد زیر به ذهن بنده می رسد:

یک) هدایت پایان نامه های تحصیلی و مقالات علمی به سمت نیازمندی های حوزه مسئولیت اجتماعی کشور

دو) ادغام تجارب و نمونه های موردی (Case) در برنامه درسی خود (از استراتژی و بازاریابی گرفته تا زنجیره تامین و منابع انسانی) و به طور کلی اصلاح برنامه درسی خود بر مبنای نیازهای توسعه پایدار و حوزه مسئولیت اجتماعی و حتی ارائه دروس و گرایش های مرتبط با مسئولیت اجتماعی.

سه) کمک به توسعه ابزارهایی جهت «پیاده سازی عملی  CSR در سازمانهای ایرانی» و ارزیابی اثربخشی ابزارهای فعلی مورد استفاده...احتمالا این موارد هم در قالب پایان نامه و یا طرح های تحقیقاتی قابل انجام است.

چهار) برگزاری کارگاه های آموزشی آزاد برای مدیران  بنگاه های اقتصادی

پنج) گفتمان سازی مباحث این حوزه از طریق گفتگوی عمومی. به این معنی که اساتید دانشگاه ها در سخنرانی های درون و برون دانشگاهی خود به ترویج این مفاهیم بپردازند.

شش) ترجمه کتب و مقالات کاربردی این حوزه و تهیه محتوای آموزشی لازم برای جامعه در تمامی سطوح.

 

*دانشگاه‌ها چگونه می‌توانند دانش و تخصص خود را در تعامل با اهداف سازمان‌های مردم نهاد قرار دهند؟

سازمانهای مردم نهاد در خط مقدم توسعه پایدار در حال فعالیت هستند. بدین معنی که از نزدیک و به شکل عملی درگیر مسائل مرتبط با آسیبهای اجتماعی و یا محیط زیستی هستند. اما از سوی دیگر دانشگاه ها و مراکز دانشگاهی به ویژه در کشور ما به طور سنتی، دارای فاصله با جامعه بوده اند و اغلب متهم به پرداختن به موضوعات نظری و به دوراز واقعیت ها یا نیازهای روز جامعه می شوند.

سازمانهای مردم نهاد می توانند کمک کنند که در شراکت مستمر با دانشگاه ها، این ارتباط و لمس واقعیات به روز جامعه، بیشتر اتفاق بیافتد. بی شک گام اول، نزدیک شدن این دو نهاد به یکدیگر است. پای فعالین سازمانهای مردم نهاد می تواند به دانشگاه ها باز شود. در قالب سخنرانی، برگزاری رویداد و نشست و ...؛

از خلال این نزدیکی، مسائل و نیازمندی های آنها مشخص می گردد.

بر مبنای تجربه فعالیت بنده با سازمانهای مردم نهاد ایرانی، یکی از مواردی که به شدت از آن رنج می برند، خلاء دانش و مبنای علمی کافی برای فعالیت های خود است. فعالین اجتماعی اغلب از نظر احساسی و عاطفی با موضوعات اجتماعی برخورد می کنند که البته بسیار ارزشمند است. اما فقدان آگاهی کافی و پشتوانه علمی مناسب سبب می شود که هم در مسیر فعالیت خود، بهره وری و اثربخشی کافی نداشته باشند و هم متهم به احساسی بودن و غیرعلمی بودن شوند و سخنان درست شان بعضا شنیده نشود و ترتیب اثر داده نشود.

دانشگاه ها با نزدیکی به سازمانهای مردم نهاد و برای مثال اجازه به برگزاری برخی نشست های مرتبط ایشان در دانشگاه، خود به خود با مسائل این حوزه آشنا خواهند شد. پایان نامه ها، برنامه آموزشی آزاد و مقالات دانشگاهی می تواند در خدمت مسائل جامعه مدنی به کار گرفته شود. برای مثال در همین حوزه مسئولیت اجتماعی، بسیاری سازمانهای ایرانی هنوز با این مفهوم آشنایی ندارند و نمی دانند چطور با بهره گیری مناسب از آن می توانند روابط برد-بردی با بنگاه های اقتصادی تعریف کنند و آنها را ترغیب به ایفای نقش در این حوزه نمایند.

همچنین سازمانهای مردم نهاد، به دلیل درگیری بیش از حد در عملیات، فرصت و یا تخصص پرداختن به پژوهش و مسائلی نظیر ارزیابی  و  همچنین تولید دانش(تبدیل دانش ضمنی به صریح) را ندارند. دانشگاه ها در این بخش نیز می توانند کمک کار ایشان باشند.

نهایتا اینکه در بسیاری نقاط دنیا، بخش قابل توجهی از خروجی آموزشی دانشگاه ها، به سازمانهای مردم نهاد ورود پیدا می کنند. یعنی دانشگاه ها با علم به اینکه برخی فارغ التحصیلان شان قرار است در آینده در یک سازمان مردم نهاد یا موسسه غیرانتفاعی فعالیت کنند، سعی می کنند نیازهای آموزشی کار در این سازمانها را نیز به فارغ التحصیلان خود آموزش دهند. متاسفانه در دانشگاه های ایرانی، مسیر کار و فعالیت در قالب یک سازمان مردم نهاد به دانشجویان به عنوان یک گزینه جدی برای بعد از تحصیل، آموزش داده نمی شود و فارغ التحصیلان می پندارند که یا بایستی در یک بنگاه اقتصادی فعالیت کنند و یا بخش دولتی و یا بیکار بمانند.